Zondag, rustdag. Een ideale dag om u te laten meeslepen door een goed boek. Zoekt u toevallig nog tips? Elke week presenteren we een gast die er vijf werken heeft uitgekozen en ze aan u voorstelt. Deze week is het woord aan Paul Verhaeghe, klinisch psycholoog en professor aan de Universiteit Gent. Na het lezen van dit artikel heeft u geen excuses meer.

We hebben afgesproken bij Paul Verhaeghe (°1955) thuis, op een koude maandagmorgen. Een hele wand vol boeken achter mij, blijkt nog maar het topje van de ijsberg. "Ik heb nog een tweede bibliotheek in huis. Boeken zijn ontzettend belangrijk voor mij. Zij hebben bepaald waar ik nu zit als gewoon hoogleraar aan de unief."

Als kind verslond hij al boeken: "Op mijn 8 jaar heb ik de parochiebibliotheek ontdekt, want bij mij thuis waren er geen boeken. Ik heb ze leeggelezen in een paar jaar tijd, maar stel je daar niet te veel van voor: dat waren maar drie boekenkasten. Boeken hebben voor mij een wereld geopend in mijn kindertijd, en dat is nooit gestopt." In die boeken interesseerde vooral de mens hem, het menselijke aspect, de menselijke factor.

Boeken zijn ontzettend belangrijk voor mij. Ze hebben bepaald waar ik nu zit als gewoon hoogleraar aan de unief

Verhaeghe heeft grondig nagedacht over zijn keuze. "De vijf "beste boeken" naar voren schuiven, zou een beetje naïef geweest zijn. Uiteindelijk kwam ik terecht bij het criterium: "Welke boeken zijn belangrijk voor onze huidige tijd, het nu?" Met andere woorden: boeken waaruit we in ons huidig bestel iets kunnen leren.     

"Dit boek heeft heel snel een enorme indruk op mij gemaakt. Het beschrijft weergaloos het verhaal van de Joads, die Oklahoma moeten verlaten door de combinatie van weersomstandigheden (de dust bowl, een jarenlange droogte in de jaren 30 die een grote impact had op natuur en landbouw, red.) en massale verkavelingen. Kleine boerderijen worden onrendabel, de Joads worden letterlijk van het land verdreven en trekken naar Californië. Het is een pijnlijk mooie beschrijving van hoe een familie uit elkaar valt, hoe de mannen eronderdoor gaan, terwijl de vrouwen steeds sterker worden. Een verhaal van de ontmenselijking van vluchtelingen ook."

Het is een pijnlijk mooie beschrijving van hoe een familie uit elkaar valt, hoe de mannen eronderdoor gaan, terwijl de vrouwen steeds sterker worden

Migranten trekken naar het zuiden onder de belofte van werk, maar komen van de regen in de drop. "Ze krijgen te maken met uitbuiting en uitsluiting, en worden heel negatief bekeken, ondanks het feit dat het gaat om dezelfde etnische groep."

Toch is het niet allemaal negatief: "Steinbeck verwoordt in 1939 de hoop op een basis voor een beter sociaal bestel. Hij hoopt dat die groep in opstand zal komen, en zich zal organiseren om een beter leven te hebben. In West-Europa heeft zich dat later effectief doorgezet, in de VS is dat compleet mislukt."

Steinbeck beschrijft hoe de vrouw overneemt, op een heel positieve manier

Ook de psychologische beschrijving van hoe de mannen hun status verliezen van gezinshoofd en degene die voor het inkomen zorgt, vindt Verhaeghe schitterend. "Steinbeck observeert en beschrijft hoe de vrouw overneemt, op een heel positieve manier. Dit is van toepassing op onze tijd, maar eigenlijk op alle tijden."    

"Dit moet ik rond mijn 20e gelezen hebben, maar ik moet toegeven dat ik de betekenis pas veel later heb gesnapt", vertelt Verhaeghe. "Mann beschrijft een aantal figuren die boven op een berg zitten, de Toverberg. In een sanatorium discussiëren ze over tbc. Het gaat over antwoorden in de wetenschap, zoals het röntgenapparaat, maar evengoed over de esoterische benadering, die tbc ziet als een soort liefdeskwaal, het wegteren. Maar terwijl die mensen aan het discussiëren zijn over het geslacht van de engelen, is de wereld aan het vergaan, want de Eerste Wereldoorlog is bezig. Europa is in sneltempo aan het verkruimelen, en ze beseffen het niet."

Terwijl ze op een berg discussiëren over het geslacht van de engelen, is de wereld aan het vergaan (...) Dit is een perfecte metafoor voor onze tijd

Ook hier ziet Verhaeghe een duidelijke link met vandaag: "Dit is een perfecte metafoor voor onze tijd. We zijn aan het discussiëren over quota voor vluchtelingen, wat zeker niet onbelangrijk is, maar we zien het grotere plaatje niet. Onze maatschappij is aan het verkruimelen door snelle veranderingen, zoals de klimaatsverandering en de digitalisering. We discussiëren nu evengoed over het geslacht van de engelen, en de grotere problemen pakken we niet aan."  

Dit theaterstuk van de enige Belgische Nobelprijswinnaar Literatuur werd Verhaeghe getipt door een vriend van hem, Erwin Mortier, die het vertaald had. Een groep blinden gaat op wandel met een gids en is neergestreken in een bos. Zij wachten tot de gids opnieuw het startsein zal geven, maar die zit dood in hun midden, zonder dat ze het beseffen.

"Mortier zei me dat ik er wel dingen in zou terugvinden, en het bleek een schot in de roos. Ook dit vind ik, helaas, een metafoor voor onze tijd, maar met nuance. Sommige mensen zijn immers niet meer aan het wachten op "hun" nieuwe leider, voor hen is hij er al, en ze denken dat hij het allemaal gaat oplossen. En dan denk ik aan Trump, Poetin en onze lokale varianten daarop. Maar zij zullen helemaal niets oplossen. De boodschap die erin zit, is dat we het zelf zullen moeten doen, en niet moeten wachten op een of andere figuur."  

Ik ben gematigd optimist. Je ziet dat er bottom-up een aantal dingen aan het bewegen zijn, werelwijd

Verhaeghes keuzes tot nu toe hoeven niet te betekenen dat hij het pessimistisch inziet. Hij noemt zichzelf een "gematigd optimist". "Ik zie dat er bottom-up (van onderen uit, red.) een aantal dingen bezig zijn die de mensen proberen in gang te steken, die zich zelf organiseren en die niet meer wachten op de valse profeten. Dat zie je wereldwijd gebeuren. Als je het politiek gaat bekijken, merk je dat de steden steeds belangrijker worden tegenover de nationale overheden. Je ziet dat bijvoorbeeld op het vlak van ongelijkheid en klimaatverandering. Een bottom-up-effect is heel belangrijk, want veranderingen die van onderuit komen, kan je nooit tegenhouden."  

Verhaeghe noemt dit boek "dé diagnose van onze tijd". Blom slaagt er bovendien in om een zeer ingewikkelde materie vlot verteld te krijgen, zegt hij. De huidige klimaatverandering zal, net zoals op het einde van de middeleeuwen, ingrijpende sociale effecten hebben: geopolitieke, sociale en psychologische.

Blom legt twee opties voor: ofwel de Vesting, ofwel de Markt. Fort Europa is de keuze van de mensen zonder toekomstproject, ze willen enkel het heden behouden - maar dat is onmogelijk. De markt staat voor het klassieke liberale denken."

Blom legt twee versies voor: de Vesting of de Markt. Hij legt de kaarten op tafel, en laat de lezer mee redeneren

Blom kiest voor een eigentijdse versie daarvan, maar dringt zijn keuze niet op aan de lezer. "Eigenlijk spreidt hij de kaarten open op tafel. Hij geeft aan, en tegelijk laat hij de lezer mee redeneren en laat hij die lezer de keuze zelf bepalen. Dit is een zeer genuanceerd boek dat je gelezen moet hebben."     

Het boek van freelance journalist en filosoof-bioloog Ruben Mersch gaat over waarheden, onwaarheden en de manier waarop we daarmee omspringen. "Dit soort boeken vind ik ontzettend belangrijk, want het brengt een zeer kritische blik, zowel naar informatie als kennis als naar onszelf. In deze tijden van fake news en fake science is zo'n blik meer dan ooit nodig."

"Mersch geeft heel veel onderbouwde voorbeelden van hoe het komt dat ieder van ons altijd denkt gelijk te hebben en waarom dat niet het geval is. Hij beschrijft ook met de nodige ironie hoe moeilijk het is om afstand te doen van ons eigen gelijk."

Dit boek brengt een zeer kritische blik, en in tijden van fake news en fake science is dit meer dan ooit nodig

Het is soms moeilijk om het onderscheid te maken tussen waarheid, onwaarheden, correcte wetenschap of fake, maar het is mogelijk, zegt Verhaeghe. Want uiteindelijk kunnen goede boeken die mensen doen nadenken en hen meer bagage meegeven, een positief effect hebben.

Op de vraag of hij denkt dat dit soort boeken - in een ideale wereld, met degelijk onderwijs en degelijke media zodat ze alle lagen van de bevolking kunnen bereiken - de wereld effectief beter kunnen maken, zegt Verhaeghe 'ja', maar op één voorwaarde: "Je mag er niet mee in je ivoren toren blijven zitten, maar je moet het boek delen en erover gaan praten." Spread the word!   

Goede boeken als deze kunnen de wereld beter maken, op voorwaarde dat je na het lezen ervan niet blijft zitten in een ivoren toren

Schrijf je in op onze dagelijkse nieuwsbrieven

Volg ons op sociale media

Bent u getuige van een nieuwsfeit of hebt u zelf nieuws te melden?

Volg VRT NWS op uw smartphone of tablet via de VRT NWS-app.

Beschikbaar voor iOS en Android.